Ծրագրի մասին
«ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԱՀԵՆ ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՄԸ, ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՎՈՐՈՒՄԸ ԵՎ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄԸ»
COMMUNITY-BASED INVENTORY, DOCUMENTING AND SAFEGUARDING FOLKLORE OF THE SYUNIK REGION OF ARMENIA
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին կոնվենցիայի հիմնադրամի աջակցությամբ, 2022-2024 թթ.
Առաջին անգամ Հայաստանում իրականացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին կոնվենցիայի հիմնադրամի աջակցությամբ ծրագիր, որը կատարվել է ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի բանահյուսության տեքստաբանության բաժնում` 2022 -2024 թթ.-ին: Ծրագրի շրջանակներում ստեղծվել է Սյունիքի մարզի ՈՆՄԺ շտեմարան-կայք, որտեղ զետեղված են Սյունիքի մարզից գրառված ՈՆՄԺ նյութեր և զանազան տվյալներ:
Սյունիքի ժողովրդական բանահյուսությունը հայ ժողովրդի ՈՆՄԺ մի անբաժանելի մասն է, որի պահպանությունը հնարավոր է ազգային օրենքների և միջազգային պայմանագրերի միջոցով, որոնք խթանում են միջմշակութային փոխըմբռնումը՝ ընդգծելով միջազգային համագործակցության կարևորությունը:
Ծրագրի նպատակն է բանասացների, երիտասարդների, մտավորականության, շահագրգիռ կազմակերպությունների և համայնքի անդամների շրջանակներում բարձրացնել ՈՆՄԺ կարևորության իրազեկության մակարդակը:
Նախնական մեր դիտարկումներն ու ծավալած հետագա աշխատանքները ցույց տվեցին, որ Սյունիքի մարզում կենցաղավարում է մեծաքանակ բանահյուսական նյութ, որը տարածաշրջանում պահպանվել է գրեթե բոլոր բանահյուսական ժանրերի բազմազանությամբ և խնդիր դրվեց համայնքում բարձրացնել ՈՆՄԺ կարևորության վերաբերյալ իրազեկության մակարդակը:
Աշխատանքի հրատապությունը պայմանավորված էր նրանով, որ նոր սերնդի կողմից հաճախ չի գիտակցվում ոչ նյութական մշակութային արժեքների պահպանության կարևորությունը, իսկ հին սերունդն էլ, բնականաբար անվերադարձ իր հետ պիտի տանի այն ամենը, ինչը որ անթեղված է իր հիշողության մեջ:
Այսօրվա թերացումն ու ժառանգության փոխանցման նկատմամբ անտարբերությունը անխուսափելիորեն կհանգեցներ Սյունիքի ոչ նյութական արժեքների անդառնալի կորուստների:
Սյունիքը ոչ նյութական մշակութային ժառանգությամբ հարուստ մարզ է, որը ցավոք բավարար չափով ուշադրության չի արժանացել` սոցիալ-տնտեսական դժվարությունների պատճառով:
Նշենք, որ վերջին անգամ Սյունիքում բանահավաքչական խմբարշավ է կազմակերպվել 20-րդ դարի 60-ական թվականներին: Այնուհետև հաջորդ տարիների ընթացքում կատարվել են միայն անձնական նախաձեռնությամբ աշխատանքներ:
1960 թվականից մեկնարկած «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» մատենաշարի թվով 26 հատորներում Սյունիքը տեղ չէր գտել:
Սյունիքի հարուստ բանահյուսական ժառանգությունից գրառված ընդամենը 74 միավոր հեքիաթ է տպագրվել 1960-70-ական թթ. «Հայ ժողովրդական հեքիաթների» գիտական հրատարակության 7-րդ հատորում, որոշ ստուգաբանական ավանդազրույցներ էլ հրատարակվել են Ա. Ղանալանյանի 1969թ. լույս տեսած «Ավանդապատում» գրքում:
«Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» (СМОМПК) ռուսալեզու մատենաշարի հատորներում լույս են տեսել Զանգեզուրի բանահյուսական տարբեր ժանրերի ստեղծագործություններ` ռուսերենով:
Թերևս Սյունիքի մասին միակ ծավալուն ուսումնասիրությունը Ստեփան Լիսիցյանի «Զանգեզուրի հայերը» ժողովածուն է, որն ի դեպ, պատմաազգագրական ուսումնասիրություն է, որտեղ միայն ազգագրական նյութեր են, բանահյուսություն չկա:
Ներկայիս գիտատեխնիկական առաջընթացի և անընդհատ փոփոխվող աշխարհի մարտահրավերներում շատ կարևոր է Սյունիքի ՈՆՄԺ պահպանությունը և հանրահռչակումը:
19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի որոշ պարբերականներում և զանազան արխիվների առանձին հավաքածուներում ցրված էին Սյունիքի բանահյուսական նյութեր և ժողովրդական մշակույթի տարբեր դրսևորումների մասին նմուշներ: Վերոնշյալ նյութերը սակավ տպաքանակի և ֆիզիկական մաշվածության պատճառով գտնվում էին վտանգի տակ: «ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԱՀԵՆ ԳՈՒՅՔԱԳՐՈՒՄԸ, ՓԱՍՏԱԹՂԹԱՎՈՐՈՒՄԸ ԵՎ ՊԱՀՊԱՆՈՒՄԸ» ծրագրի շրջանակներում դրանք որոնել ենք, ընտրել, համակարգել և մեկտեղելով մեր բանահավաքչական նյութի հետ՝ հանրահռչակել սույն ինտերնետային կայքի տեսքով:
Մեր աշխատանքները համակարգել ենք՝ համաձայն 2003 թ. հոկտեմբերի 17-ին Փարիզում ստորագրված ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի, որը ՀՀ մշակույթի նախարարության առաջարկով, ՀՀ Ազգային ժողովը վավերացրել է 2006 թ.-ին:
Ծրագրի իրականացման ընթացքում համագործակցել ենք Թեհրանի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հովանու ներքո գործող «Արևմտյան և Կենտրոնական Ասիայի ՈՆՄԺ տարածաշրջանային հետազոտությունների Թեհրանի կենտրոնի» փորձագետ Ժանեթ Բլեյքի հետ:
Ծրագրի իրականացումը մասնավորապես նպաստել է հետևյալին.
- Բարձրացնել Սյունիքի ՈՆՄԺ վերաբերյալ իրազեկման կարևորության մակարդակը, ինչն էլ կաշխուժացնի տարածաշրջանային և միջազգային համագործակցությունը:
- Մեկտեղել տեղական ընդհանուր կարողությունները ՈՆՄԺ պահպանման, հանրահռչակման գործում՝ ներմուծելով որոշակի սկզբունքներ, որոնց միջոցով կարժևորվեն բանավոր ավանդության արժեքները:
- Սյունիքի համայքներում ինքնության գիտակցության բարձրացում:
- Խթանել համայնքներում բանասացների, սեռատարիքային տարբեր խմբերի, շահագրգիռ մշակութային օջախների, բուհերի, դպրոցների, հասարակական կազմակերպությունների մասնակցությունը` Սյունիքի ՈՆՄԺ պահպանության գործում:
- Խթանել գիտական ուսումնասիրությունների ստեղծմանը՝ Սյունիքի ՈՆՄԺ նյութերի անձնագրավորման և հանրահռչակման միջոցով:
Իսկ ծրագրի արդյունքները ծառայեցնել որպես մեթոդաբանական ուղեցույց Սյունիքի պետական համալսարանի դասախոսների և ուսանողների համար՝ նպատակային և համակարգված կերպով շարունակելու Սյունիքի բանահավաքչական աշխատանքները՝ մասնագիտական և սեռատարիքային տարբեր խմբերի ընդգրկմամբ:
Ծրագրի իրականացումը կխթանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության և սերունդներին փոխանցելու գործին, ինչն էլ իր հերթին կնպաստի մշակութային տուրիզմի զարգացմանը, տեղական և ազգային մակարդակներում կրթական գործընթացների բարելավմանը, կսևեռի տեղական, մարզային պաշտոնատար անձանց ուշադրությունը ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանման անհրաժեշտության վրա:
COMMUNITY-BASED INVENTORY, DOCUMENTING AND SAFEGUARDING FOLKLORE OF THE SYUNIK REGION OF ARMENIA
Being implemented by the Institute of Archaeology and Ethnography of National Academy of Sciences of Armenia, this twenty-four-month project aims to inventory, document, safeguard and promote the oral heritage of the Syunik region of the Republic of Armenia. As a response to this lack of documentation and to the dwindling practice of and interest in local folklore, the project seeks to identify, collect and record the folktales, myths, legends, traditions, sayings and ritual songs of the region in order to ensure their transmission to future generations.
The main objective of the project is to raise awareness of and promote Syunik folklore among local communities and to create favourable conditions for its transmission, with a focus on the roles of youth and elder community members. Specifically, the project includes fieldwork to inventory folklore from eight communities and a series of capacity-building workshops to spread awareness about the importance of intangible cultural heritage and to promote community members’ participation in safeguarding and transmitting their intangible cultural heritage. Activities entail digitalizing the collected materials and compiling a new Syunik Intangible Cultural Heritage database. The activities take into account the topographic and ethnographic features of the region as well as its geographical, linguistic, economic and lifestyle specificities.