ԿԱՃԱՊՈՎ ԿՈՐԿՈՏ
Կաճապով կորկոտի պատրաստումն ու կիրառումը ՀՀ Սյունիքի մարզի Շիկահող համայնքում
Բուսաբանական ձեռնարկներում և բառարաններում կաճապը նկարագրվում է որպես տանձաձև կամ սնձաձև երկար տերևներով բանջար:
Այսօր էլ Կաճապն ունի նույն կազմաբանությունը, որի տերևների կառուցվածքը նման է միմյանց կպած սինձերի փնջի: Ամենայն հավանականությամբ դա է պատճառը, որ կաճապը մերթ նկարագրվում է տանձաձև, մերթ էլ սնձաձև:
«Կաճապով կորկոտ» պատրաստելու համար իրականացվում են մի շարք նախապատրաստական աշխատանքներ: Կաճապը հավաքում են գարնանը, սովորութային ավանդույթի համաձայն` առաջին կայծակը խփելուց հետո:
Հավաքում են, խնամքով լվանում, մաքրում են ցողունի թափանցիկ շերտը, առանձնացնում տերևներն ու կոթունը: Կտրատում են, բարակ շերտով փռում և չորացնում: Հաճախ ավելուկի պես հյուսելով են չորացնում: Օգտագործում են հիմնականում ուշ աշնանն ու ձմռանը:
«Կաճապով կորկոտ» պատրաստելու համար մեկ կգ մաքուր լվացած, ջարդած հաճարը եփում են պղնձե կաթսայի մեջ` ավելացնելով սենյակային ջերմաստիճանի այնքան ջուր, որ ծածկի պարունակությունը:
Երկու մեծ բուռ չորացած կաճապը եռացնում են, դնում հոսող ջրի տակ, հետո ճզմելով քամում և ավելացնում եփվող հաճարի վրա:
Ավելացնում են նախապես լվացած, ոսկրազերծած, մի փոքր եռացրած մեկ կգ հավի կամ ճագարի միս, աղը` ըստ ճաշակի, և այդ ամենը եփում են մարմանդ կրակի վրա:
Վերջում լավ խառնում են փայտե մեծ գդալով և ավելացնում հալած յուղով տնական սոխառած:
Կաճապը հանդիպում է Լեռնային Ղարաբաղի, Սյունիքի, Տավուշի, Լոռու տարածաշրջաններում։
Եթե Լեռնային Ղարաբաղի Հադրութի շրջանում կաճապով ապուրն է լայնորեն տարածված, ապա Կապանի Շիկահող համայնքում` «կաճապով կորկոտը»:
Սյունիքի մարզում կաճապը հատկապես աճում է Կապանի տարածաշրջանում, մասնավորապես Շիկահողում և սահմանամերձ Ներքին Հանդում` «Սոճիների պուրակում», որտեղ բույսի գոյությունը վտանգի տակ է: Գյուղացիների հավաստմամբ` Շիկահողին հարակից Ներքին հանդում առատորեն աճող և համային հատկություններով լավագույն կաճապն այլևս հասանելի չէ իրենց, այնինչ նախկինում լայնորեն կենցաղավարել է կաճապի համայնքային հավաքչության մշակույթը:
Համայնքը ստիպված է սփոփվել նրանով, որ գոնե հասցրել են իրենց տնամերձերում աճեցնել բույսը:
Կաճապը հայտնի է նաև նվիկ արևելյան, դանիկ, հայոց բանջար, նվիճ, օձաբարձ, օձադանակ անուններով, սակայն Շիկահողում այս բուսատեսակը ճանաչում են կաճապ անունով, որի սննդարար և բուժական հատկությունների մասին տեղեկությունները փոխանցվել են սերնդեսերունդ:
Շիկահողում համարյա բոլորն իրենց տնամերձում կաճապ են աճեցնում, ինչը վկայում է բուսատեսակի նկատմամբ համայնքում ձևավորված հետաքրքրության մասին:
Թարմ վիճակում կաճապի արմատը թունավոր հատկություն ունի, դառն է, չի օգտագործվում սննդի մեջ, իսկ լվացած, մշակած և չորացրած վիճակում` համեղ է և ծառայում է նպատակին:
Կաճապի ցողունի թափանցիկ շերտը նույնպես դառնահամ է, որը մշակելիս պարտադիր հեռացվում է: Զերմային մշակման ենթարկելիս թունավոր հատկությունը չեզոքանում է, և կաճապը անգամ քաղցրանում է:
Ավանդական կենցաղում սննդային նշանակությունից զատ, կաճապն օգտագործվել է նաև ժողովրդական բժշկության մեջ` որպես սպեղանի` օձի խայթոցի դեմ, որպես խորխաբեր` մրսածության դեպքում: Նախկինում կաճապով սննդային օսլա էին պատրաստում: Ներկայումս համայնքում կիրառվում է կաճապի` ծեծած տերևներով և հյութով վերքերը ախտահանելու միջոցը:
Շիկահողում «կաճապով կորկոտն» ունեցել է ծիսական նշանակություն:
Այն այսօր էլ, գրեթե միշտ, մենակ չեն ճաշակում, մեծահասակներին, հիվանդներին էլ պարտադիր բաժին են ուղարկում:
Հենց դրանով է բացատրվում համայնքում ձևավորված և կիրառվող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության կենսունակությունը և «կաճապով կորկոտ» ճաշատեսակի կենցաղավարման ավանդույթը:
Ցայսօր բուսատեսակի հավաքչությունը համախմբող բնույթ է կրում, որին մասնակցող համայնքի սեռատարիքային տարբեր խմբերը` տղամարդիկ, կանայք անգամ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները, դպրոցական երեխաները ձեռք են բերում գիտելիքի յուրացման հմտություններ:
«Կաճապով կորկոտի պատրաստումն ու կիրառումը ՀՀ Սյունիքի մարզի Շիկահող համայնքում» հայտը` ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարին կից ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հարցերի մասնագիտական խորհրդին է ներկայացրել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի բանահյուսության տեքստաբանության բաժնի վարիչ Թամար Հայրապետյանը` Շիկահողի բնակչուհի, 1965 թ. ծնվ., մասնագիտությամբ բուժքույր Զարինե Պողոսյանի հետ դաշտային բանահավաքչական աշխատանքների արդյունքում: Վերջինս կաճապի պատրաստման բաղադրատոմսը սովորել է իր սկեսրոջից :
01.05.2023
Խոհանոց
Ասացող՝
Զարինե Պողոսյան
Գրառող՝
Թամար Հայրապետյան
Վայր/ֆոնդ՝
Շիկահող